लिंग

                               लिंग  (Gender)  :-

खालील वाक्यातील अधोरेखित शब्द पहा.

मुलगा खेळतो.

मुलगी खेळते.

वरील वाक्यांत मुलगा हे पुरुष जातीचे नाव आहे, व मुलगी हे स्त्री जातीचे नाव आहे.

माणसांमध्ये पुरुष व स्त्री असा भेद असतो.

तसेच,

घोडा खिंकाळतो.

घोडी खिकाळते.

वरील वाक्यांत घोडा हे नर जातीचे नाव आहे, व घोडी हे मादी जातीचे नाव आहे.

प्राण्यांमध्ये नर व मादी असा भेद असतो.

ज्या नामावरून  पुरुष  किंवा  स्त्री  जातीचा  बोध  होतो , त्यास लिंग असे म्हणतात .

नामाचे दोन प्रकार आहेत :-

पुल्लिंग ( तो ) Musculine

स्त्रीलिंग  ( ती ) Feminine

पुल्लिंग ( तो ) Musculine :- ज्या नामावरून पुरुष किंवा नर जातीचा बोध होतो , त्यास पुल्लिंग असे म्हणतात.  

उदाहरणार्थ : भाऊ , मामा  इत्यादी

पुल्लिंगी नामे 

तो  -  मुलगा

तो  -  लेखक

तो  -  बोका

तो  -  घोडा

स्त्रीलिंग  ( ती ) Feminine :- ज्या नामावरून स्त्री किंवा मादी जातीचा बोध होतो , त्यास स्त्रीलिंग असे म्हणतात.

उदाहरणार्थ : बहीण , मामी  इत्यादी

स्त्रीलिंगी नामे

ती  -  मुलगी

ती  -  लेखिका

ती  -  मांजर

ती  -  घोडी

लिंगबदल :-

पुल्लिंगी नामाचे स्त्रीलिंगी नामात रूपांतर करणे व स्त्रीलिंगी नामाचे पुल्लिंगी नामात रूपांतर करणे , याला लिंगबदल असे म्हणतात.

(Note) लक्षात ठेवा :- वाक्यातील एखाद्या नामाचे लिंग बदलल्यास क्रियापदाचे रूपही अनेकदा बदलते.

उदाहरणार्थ :-

मुलगा खेळतो.     -->>    मुलगी खेळते.

बैल गवत खातो.  -->>   गाय गवत खाते.

१) समान पद्धतीने होणाऱ्या काही नामाचा लिंगबदल :-

अ)  ( अ, आ   <-->  ई )

 

पुल्लिंग	स्त्रीलिंग
आरसा	आरशी
ओला	ओली
एकटा	एकटी
कणगा	कणगी
काळा	काळी
काका	काकी
कुमार	कुमारी
कुत्रा	कुत्री
कोंबडा	कोंबडी
कोल्हा	कोल्ही
खडा	खडी
गाडा	गाडी
तरुण	तरुणी
थोरला	थोरली
पाहुणा	पाहुणी
चिमणा	चिमणी
चिमुकला	चिमुकली
चित्रकार	चित्रकर्ती
छोटा	छोटी
पिवळा	पिवळी
नवा	नवी
बकरा	बकरी
म्हातारा	म्हातारी
थैला	थैली
देव	देवी
दोरा	दोरी
पक्षी	पक्षिणी
दांडा	दांडी
नद	नदी
नाचरा	नाचरी
निळा	निळी
पावा	पावरी
पोरगा	पोरगी
बाहुला	बाहुली
भाकरा	भाकरी
मामा	मामी
मुलगा	मुलगी
मेंढा	मेंढी
राग	रागिणी
राजकुमार	राजकुमारी
रेडा	रेडी
लाडका	लाडकी
लोटा	लोटी
लांडगा	लांडगी
वानर	वानरी
वेडा	वेडी
विद्यार्थी	विद्यार्थिनी
शहाणा	शहाणी
सखा	सखी
सावळा	सावळी
सुरा	सुरी
स्वामी	स्वामिनी
हिरवा	हिरवी
हंस	हंसिनी

ब) ( अ, ई  <-->  ईण )

 

पुल्लिंग	स्त्रीलिंग
उंदीर	उंदरीन
कुंभार	कुंभारीण
गंथकर्ता	गंथकर्ती
डुक्कर	डुकरीण
नाग	नागीण
पोपट	पोपटीण
भगवान	भगवती
भिकारी	भिकारीण
युवा	युवती
युवराज	युवराज्ञी
विद्वान	विदुषी
राजा	राज्ञी
वाघ	वाघीण
शेतकरी	शेतकरीण
शिपाई	शिपाईन
शिंपी	शिंपीण
ससा	सशीण
सम्राट	सम्राज्ञी
साप/सर्प	सर्पीण
साहेब	साहेबीण
सावकार	सावकारीण
सुतार	सुतारीन
हत्ती	हत्तीण
श्रीमान	श्रीमती

क)  ( अ  <-->   आ , इका )

 

पुल्लिंग	स्त्रीलिंग
कोकीळ	कोकिळा
गायक	गायिका
नायक	नायिका
बालक	बालिका
सेवक	सेविका
शिक्षक	शिक्षिका
शिष्य	शिष्या
प्राध्यापक	प्राध्यापिका
लेखक	लेखिका
मार्गदर्शक	मार्गदर्शिका
मुख्याधापक	मुख्याध्यापिका
वृद्ध	वृद्धा

२) अनियमित पद्धतीने होणारे नामाचे लिंगबदल :-

 

पुल्लिंग	स्त्रीलिंग
आजोबा	आजी
कवी	कवियत्री
काळवीट	हरिणी
गृहस्थ	गृहिणी
नर	मादी
नवरा	बायको
नोकर	नोकराणी
पुत्र	कन्या
पुरुष	स्त्री, बाई
पुतण्या	पुतणी
बाबा, वडील	आई
बाप	आई, माय
बेडूक	बेडकी
बोका	मांजर, भाटी
बोकड	शेळी, बकरी
बुआ	बाई
बैल	गाय
बंधू	भगिनी
दादा	ताई
दादा	वहिनी
माता	पिता
मासा	मासोळी
मामा	मामी
मोर	लांडोर
मित्र	मैत्रीण
मुंगळा	मुंगी
युवक	युवती
राजा	राणी
विद्वान	विदुषी
वीर	वीरांगना
रेडा	म्हैस
साधू	साध्वी
सर	मॅडम
सासरा	सासू

३) काही मराठीतील शब्द निरनिराळ्या लिंगात आढळतात.

अ) पुल्लिंगी व स्त्रीलिंग अशा दोन्ही लिंगात आढळणारे :

उदा. बाग, वेळ, वीणा, मजा, ढेकर, तंबाखू, व्याधी, संधी.

ब) पुल्लिंगी व नपुसकलिंगी शब्द :

उदा. नेत्र, हरीण.

क) पुल्लिंगी, स्त्रीलिंगी आणि नपुसकलिंगी अशा तिन्ही लिंगात आढळणारे :

उदा. पोर, मूल.

४) परभाषेतून मराठीत आलेल्या शब्दांचे लिंग त्याच अर्थाच्या मराठी शब्दाच्या लिंगावरून ठरवतात. 

उदा.    

इंग्लिश शब्द	मराठी शब्द	लिंग
क्लास	वर्ग	पुल्लिंग
बूट	जोडा	पुल्लिंग
कंपनी	मंडळी	स्त्रीलिंग
पेन्सिल	लेखणी	स्त्रीलिंग
ट्रंक	पेटी	स्त्रीलिंग
बुक	पुस्तक	नपुसकलिंगी

५) काही शब्द पुल्लिंगी व स्त्रीलिंगी असून ते स्त्रीलिंगी मानतात.

उदा. जळू, पिसू, मैना, सुसर, घूस, घार, ऊ इत्यादी.

६) काही शब्द पुल्लिंगी व स्त्रीलिंगी असून ते पुल्लिंगी मानतात.

उदा. साप, सुरवंट, मासा, पोपट, तोल, गरुड इत्यादी.